Osmanlı Kudüs’ünde Bir Köy: Beyt Câlâ (XVI. Yüzyıl)

Günümüzde Hıristiyan ve Müslüman bir nüfusa ev sahipliği yapan Beyt Câlâ, dünya siyasetini fazlasıyla meşgul eden Filistin’de yer alan şehirdir. Şehrin mazisine ilişkin bilgileri, bölgeyi dört asır boyunca idare Osmanlı Devleti’nin arşivlerinde bulmak mümkündür. Başta tahrir, mühimme vakıf defterleri ile mahkeme kayıtları olmak üzere bugüne ulaşan çeşitli belgeler, on altıncı yüzyıl köyüne dair mühim malumatlar içermektedir. Söz konusu kaynaklara dayanarak yapılan mezkûr asrı anlamayı amaçlayan bu çalışma, günümüz Filistin meselesinin tarihi cihetinin anlaşılmasına katkı sağlamayı hedeflemektedir. yüzyılda idaresinde Kudüs Sancağı’nın nahiyesine bağlı köy olarak edilmiştir. Zikrolunan asırda başarısız iskânı teşebbüsünün dışında sadece nüfusun yaşadığı karye, konumu gereği şehirle her zaman yakın ilişkilere sahip olmuştur. Osmanlı-Memlüklü çatışması esnasında bölgede meydana gelen sıkıntılar, burayı olumsuz yönde etkilemiştir. Kanûnî Sultan Süleyman’ın (1520-1566) tahta çıkışından sonra alınan tedbirlerle bölgenin yeniden toparlanma sürecine girdiği görülür. Bu istikrarlı yapı padişahın vefatından sarsılmaya başlamış de bundan etkilenerek nüfus kaybına maruz kalmıştır. Her ne kadar III. Mehmed (1595-1603) devrine ait 1005h/1596-97 tarihli mufassal tahrir defteri burada ufak toparlanmanın mevcudiyetine bazı ipuçları taşısa da önceki kayıtla arasında bulunan otuz yıllık boşluk kesin değerlendirme yapmayı zorlaştırmaktadır. egemenliğinin ilk yüzyılında karyeye yakından bakıldığında idârî manada birtakım değişikliklerin yaşandığı anlaşılır. Memlük Sultanı Kayıtbay’ın Haremeyn hayratının gelirlerinin kısmını oluşturan Hürrem Sultan’ın Kudüs’teki İmaret Vakfı’na tahsis edilmesiyle, tam anlamıyla köyü olma hususiyetini kazanmıştır. değişim onun olan irtibatını daha sıkılaştırırken hem sancaktaki yöneticilerin payitahttaki idarecilerin gözleri, imparatorluğun prestijli projesini finanse kaynaklardan birisi olması istikrarı doğal ehemmiyet kesp etmesi hasebiyle buranın üzerinde Nihayetinde dönüşümle Kudüs’e bağımlı kent/vakıf ekonomisi için üretim çarklarını döndürmeye başlamıştır. Kaynaklar buradaki zirai mahsule zengin bilgiler sunmaktadır. buğday, arpa ekiminin yanı sıra zeytin ağaçların ziraatıyla bağcılık karyede yapılmıştır. Bunlara ilaveten yağ üretimiyle arıcılık keçi yetiştiriciliğine muhtelif tarımsal faaliyetlerin köyde icra edildiği görülmektedir. Mahsulden vergiler içinde değişiklik arz edip zamanlarda kalem, fazla gelir getirmiştir. esnek tarzının köylüler tarafından benimsendiğinin işaretidir. Onlar pazardaki dönüşümleri takip ederek konuda kendilerini güncellemişlerdir. Şüphesiz tavrın benimsenmesinde ekolojik şartlarla değişim/dönüşümün büyük rolü Dışarıya kapalı olmayıp tersine hariçten gelenlere açık yapısı Câlâ’nın mukîmleri gidip yerleşmeyi tercih etmişlerdir. Durum kötüleşip terke mecbur kaldıklarında ise tekrar köylerine dönmüşlerdir. Nitekim kayıtlarında bunu tasdik işaretler bulunmaktadır. Şehirde ikamet edenlerin maceralarına yeterince bilgi vardır. Müslümanların rahat biçimde faaliyetlerde bulunmalarından hareketle Ortodoks mezhebine mensup köylülerin dinî taassuba olmadıkları söylenebilir. Hıristiyanların ödedikleri cizyeler artış kaydetmiş, ahalinin maslahatı düşünülerek fetih oran 70 akçe belirlenmiştir. İnsanların iktisadi durumunun düzelmesinin akabinde meblağ 80 akçeye yükseltilmiş yüzyılın çoğunda miktar muhafaza Devletin bulunduğu mali durum akçenin uğradığı değer kaybının neticesinde asrın sonunda köylüler, cizyeyi 90 ödemekle mükellef tutulmuşlardır. cizye diğer hususunda imparatorluk yöneticileri, halkı bezdirici vergilendirme uygulamasını benimsememişler gayrikanuni addettikleri tüm uygulamaları engellemeye çalışmışlardır.